بیت‌کوین چگونه با روان ما بازی می‌کند؟

حتماً در این مدت اخیر خیلی درباره‌ی «بیت‌کوین» شنیده‌اید. بیت‌کوین (Bitcoin) یک پول (ارز) دیجیتال است که پشتوانه‌ی «طلا» ندارد. هر کشور برای تزریق پول به سیستم مالی نیاز به پشتوانه دارد، عمده‌ترین پشتوانه برای پول «طلا»ست. ولی بیت‌کوین چنین پشتوانه‌ای ندارد. مهمترین پشتوانه‌ی بیت‌کوین «اعتماد» است. اعتمادی که به پشتوانه‌ی یک سیستم مرکزی یا حکومتی نیست، بلکه پخش در بین تمام اعضای تشکیل دهنده و دارنده‌ی آن ارز دیجیتال است. بیت‌کوین از مدل بلاک‌چِین (block chain) استفاده می‌کند و اولین بار در سال ۲۰۰۹، بر اساس مقاله‌ی یک فرد ناشناس تشکیل شد و همین حالا که من در حال نوشتن این متن هستم، هر بیت‌کوین حدود ۶۵ میلیون تومان ارزش دارد. نمی‌دانم وقتی شما می‌خوانید چقدر است، چه که ۴ روز پیش هر بیت‌کوین حدود ۴۵ میلیون تومان بود!

پول؛ ابزاری شگفت‌انگیز است که توانسته است مراودات انسان‌ها را در طول تاریخ دگرگون کند ولی بسیاری از ما با پول مسئله داریم. هنوز هم خیلی از ما دوست نداریم که پول را به صورت دستی به کسی بدهیم، ترجیح می‌دهیم داخل پاکت بگذاریم. پول کثیف، چرک کف دست و استعاره‌هایی از این دست در فرهنگ ما درباره‌ی پول کم نیست. مهمترین دلایل آن تضادهای طبقاتی و یا احتمالاً ارزش‌گذاری‌های اجتماعی-فرهنگی بوده است.

بر همین اساس، یکی از مهمترین مسائلی که روانکاوان به ویژه در کشور خودمان روی آن کار می‌کنند، مسئله‌ی مراجعانشان با پول است. برخی روانکاوان، پول را به صورت نقدی از مراجعانشان دریافت می‌کنند، چراکه بده‌بستان نقدی یک‌سری گره‌های روانشناختی را بالا می‌آورد. البته این شکل از دریافت نقدی پول، برخی را به این نتیجه می‌رساند که درمانگر مورد نظر در حال دور زدن مالیات است. برای همین، درمانگران از خیر درمان این بخش با این شیوه گذشته‌اند و به شیوه‌های دیگر تلاش می‌کنند تا مسئله‌ی پول را در مراجعانشان حل کنند.

بیت‌کوین سریعاً در حال رشد است، در حالی‌که روان ما هنوز بر اساس یک مدل باستانی عمل می‌کند. به زبان ساده، تمدن، هنوز در روان ما نهادینه نشده است و ما همچنان بر اساس مدل‌های پیشاتمدن تصمیم‌گیری می‌کنیم. هیجان‌ها در روان بر منطق اولویت دارند و سیستم لیمبیک در مغز ما، همچنان اولویت دارد به کرتکس مغز.

اگر شما بخش اخبار سایت بیت‌کوین را بخوانید، آنها حتا به پژوهش‌های روانشناختی اشاره می‌کنند که بده‌بستان دستی پول، همدلی را کاهش می‌دهد، در حالی که در بده‌بستان دیجیتال تعاملات آسان‌تر است. همین را باید در نظر داشت که استفاده از پول‌های دیجیتال که به چشم دیده نمی‌شوند، می‌تواند میزان مصرف ما را افزایش دهند. حتا می‌توانند میزان دغلکاری ما را نیز افزایش دهند. یکی از جذاب‌ترین مطالعات روانشناس متخصص در حوزه‌ی اقتصاد رفتاری؛ «دن آریه‌لی» و همکارانش نشان می‌دهد که وقتی به جای پول کاغذی، با ژتون سر و کار داشته باشیم، راحت‌تر کلاهبرداری می‌کنیم. آنها همچنین در یک آزمایش بامزه نشان دادند که وقتی در یخچال مشترک یک خوابگاه دانشجویی مقداری پول نقد، و به ازای همان مقدار، نوشیدنی در یخچال باشد، افراد به راحتی نوشیدنی را مصرف می‌کنند ولی به پول دست نمی‌زنند!

همینطور ممکن است ما در طول روز، کمتر از ۱ ساعت کار مفید انجام دهیم، ولی این را به حساب دزدی نمی‌گذاریم، ولی اگر مقداری خیلی کمتر از ضرری که کم‌کاری به سازمان یا محل کارمان وارد می‌کند را دزدی کنیم، احساس گناه شدیدی را تجربه می‌کنیم.

طرفه آنکه، قبل از اینکه موافقت یا مخالفت خودمان را با بیت‌کوین یا هر شکل از ارز بلاک‌چِین ابراز کنیم، بایستی مسئله‌ی خودمان با پول را مورد بررسی قرار دهیم. پیش‌بینی‌های آینده‌پژوهان می‌گوید که وضعیت اجتماعی آینده، بسیار قطبی‌تر از وضعیت حال است. یعنی فاصله‌ی طبقاتی بسیار بیشتر از حال حاضر خواهد شد. این زمانی آزار دهنده خواهد شد که بدانیم، ممکن است علم پزشکی بتواند مرگ ما انسان‌ها را تا میزان قابل توجهی به تاخیر بیاندازد، و این امکان در درجه‌ی اول در دست سرمایه‌دارن خواهد بود. ثروتمندانِ نامیرا، فقرای میرا. پول آنجا هم حرف اول را می‌زند. اگر یک‌زمانی تمام طبقات اجتماعی دلخوش به این بودند که حداقل مرگ برای همه یکسان است، چه غنی، چه فقیر، حالا پیش‌بینی آینده‌پژوهان می‌گوید که دنیای آینده، این معادلات را به‌هم می‌زند و احتمالاً پیدا کردن معنا برای زندگی دشوارتر می‌شود. تمام این‌ها با پول ارتباط مستقیم و غیر مستقیم دارند.

حالا بیت‌کوین سوال‌های جدی در ذهن هر پرسشگری ایجاد می‌کند. آیا بیت‌کوین قرار است پول رایج ممالک را بی‌اعتبار کند؟

از یک زاویه‌ی دیگر، بیت‌کوین یک‌جورهایی تکرار دوباره‌ی تاریخ است. زیگموند فروید در کتاب «توتم و تابو» درباره‌ی رمه‌ی نخستین حرف می‌زند. در آنجا پدر قبیله تمام لذایذ را در اختیار دارد و بنابراین یک روز پسران تصمیم می‌گیرند تا پدر را بُکُشند و لذت‌ها را بین خود تقسیم کنند. بلاک‌چِین‌ها پسرانی هستند که علیه حکومت‌های مرکزی و اقتصاد متمرکز دولتی سر برآورده‌اند، تا حدی که دویچه بانک (یکی از بزرگترین بانک‌های آلمان) بیت‌کوین را یکی از مهمترین تهدیدهای بازار در سال آتی میلادی اعلام کرده است. آنجا در رمه نخستین، پسران در نهایت دچار احساس گناه شدند و به دست خود قوانینی وضع کردند که لذایذ را محدود می‌کرد، تو گویی روح پدر دوباره بر آن‌ها مسلط شد و دوباره آنها را محدود کرد. حالا باید منتظر باشیم و ببینیم سرنوشت بیت‌کوین و بلاک‌چین‌ها نیز همین می‌شود یا بشر یک گذر تاریخی را سپری می‌کند که کنترل اوضاع دیگر در دست یک سیستم یا ایدئولوژی مشخص نیست.

با احترام؛ مهدی میناخانی