روانکاوی چه چیزی نیست؟

پیش‌نوشت: تصاویری که در بین متن بارگذاری شده است، تصاویری هستند که توسط «مارک جرالد» عکاسی شده‌اند. او پروژه‌ای دارد با عنوان «در سایه‌ی کاناپه‌ی فروید»، و در آن اتاق روانکاوان مختلف را به تصویر می‌کشد. بعضی از آن‌ها بسیار ساده و مینیمال، و برخی دیگر، شلوغ هستند.
برای رواندرمانی آنلاین و تلفنی اینجا را بخوانید.
برای رواندرمانی حضوری اینجا را بخوانید.

 صحبت کردن درباره‌ی تفاوت بین روانکاو و غیر روانکاو، در جایی که بسیاری از مردم تفاوت روانشناس با روانپزشک یا مشاور را نمی‌دانند، شاید به نظر چندان در اولویت نباشد. اما با توجه به سوء برداشت‌های رایجی که وجود دارد، من قصد دارم در حد توانم توضیح دهم که روانکاوی چه چیزی هست و چه چیزی نیست. قبلاً یکی از همکارانم (سرکار خانم معصومه حنیفه‌زاده)، در صفحه‌ی فیسبوک خود به این موضوع (با همین عنوان) پرداخته است، و من در نوشتن این مطلب نیم نگاهی به پست فیسبوکی او داشته‌ام.

روانکاوی چیست؟

روانکاوی به فرایندی اطلاق می‌شود که در آن، یک نفر (که عموماً آنالیزان نامیده می‌شود)، به همراه یک درمانگر (که عموماً آنالیست نامیده می‌شود) در جلسات متعدد تحلیل و عموماً به مدت طولانی با هم همراه می‌شوند. بعضی از مراجعه کنندگان به روانکاو و درمانگر تحلیلی، حتا با کلمه «درمان» هم مشکل دارند. این یک دغدغه‌ی درستی است. چراکه درمان برای حل و فصل یک بیماری کاربرد پیدا می‌کند و بیماری به عدول از هنجارهای سلامت اجتماعی گفته می‌شود، در حالی که روانکاوی و تحلیل با هنجارها سروکار ندارد. برای مثال ممکن است نگرش یک روانکاو به موضوع «خیانت» در معنای رایج اجتماعی‌اش، متفاوت با مردم یا حتا با درمانگران رویکردهای دیگر باشد. بنابراین ترجیحاً به افرادی که به جلسات روانکاوی مراجعه می‌کنند، آنالیزان یا آنالیزند، و جلسات را «جلسات تحلیل» نام‌گذاری می‌کنند (در این مقاله ممکن است هرکدام از این‌ها به جای هم به کار روند، به این دلیل که نام‌های مصطلحی در جامعه‌ی روانکاوی هستند). بسته به مدل درمانی، تعداد جلسات هفتگی مختلف است. مثلاً در «روانکاوی» به معنای نظام‌مند آن، جلسات به طور میانگین ۴ جلسه (و بیشتر) در هفته برگزار می‌شود، و در آن آنالیزان «ریگرس» بیشتری دارد. به این معنا که به واسطه‌ی فرایند خاصی که در جلسات حاکم است، به احتمال آنالیزان واپس‌روی بیشتری داشته باشد و موضوع‌های کهنه‌تر بیشتر مورد بررسی قرار گیرند، در عین اینکه خودِ آنالیزان نیز یک رابطه‌ی اولیه‌تری (پرایمری) با آنالیست خود دارد. در این شرایط، تبدیل شدن آنالیست به یک «نیو آبجکت»، فرایندی که هدف عمده رویکردهای روانکاوانه است، به طور مشخص اتفاق می‌افتد. «درمان‌های تحلیلی» با همان فرمت روانکاوی است، ولی با تعداد جلسات کمتر، و در گاهی اوقات (و نه همیشه) با ریگرس کمتری همراه است. در درمان‌های تحلیلی حداقل یک جلسه در هفته تحلیل‌گر و تحلیل‌شونده همدیگر را ملاقات می‌کنند. تعداد جلسات بسته به موقعیت افزایش پیدا می‌کند (از یک جلسه تا ۴ جلسه یا بیشتر حتا). البته لازم به یادآوری است که این تعداد جلسات قطعی و وحی منزل نیستند، بسته به موقعیت می‌توانند تغییر کنند. این کاملاً ربط پیدا می‌کند به موقعیت و فضایی که در تحلیل یک فرد حاکم است.

Charles Dithrich, Ph.D., Oakland, California.

درباره‌ی استفاده از کاناپه در جلسات روانکاوی

احتمالاً رایج‌ترین تصویری که از جلسات روانکاوی در اذهان مردم است، فردی دراز کشیده روی کاناپه و درمانگری نشسته در کنار اوست. استفاده از کاناپه میراث «زیگموند فروید» است. او که در ابتدا مراجعانش را «هیپنوتیزم» می‌کرد، نیاز داشت که کمترین ارتباط بصری را با آن‌ها داشته باشد. بنابراین مراجعان دراز می‌کشیدند و او خود پشت سر آن‌ها می‌نشست. بعدها او از هیپنوتیزم کردن دست کشید و روش درمانی خود را تغییر داد (ما خوشحالیم از این بابت!)، ولی دراز کشیدن روی کاناپه را تغییر نداد. چراکه به اعتقاد او، وقتی مراجع درمانگرش را نبیند، احتمالاً تداعی‌هایش آلودگی کمتری پیدا می‌کردند و بنابراین تا جای ممکن تداعی‌ها در موضع خنثا قرار می‌گیرند. روانکاوی معاصر خیلی اعتقادی به این شکل ویژه از خنثا بودن ندارد، هرچند خنثا بودن هنوز هم یکی از مهمترین کارکردهای روانکاوی است (برای مثال در یکی از رویکردهای روانکاوی با عنوان «ISTDP» اهمیت بسیار بالایی به تظاهرات هیجانی و غیرکلامی آنالیزان داده می‌شود که با دیدن مستقیم او میسر می‌شود). اما از یک دوره‌ای به بعد، و در زمان جنگ دوم جهانی، برخی از روانکاوان مطرح اروپایی که یهودی بودند، مجبور شدند به آمریکا مهاجرت کنند. در آنجا آنها برای کار درمانی وارد بیمارستان‌ها شدند. فضای بیمارستان‌ها متفاوت با فضایی بود که آنها در اروپا درمان می‌کردند. وضعیت درمانجوها وخیم‌تر و شدیدتر بود و از این رو امکان تحلیل به شیوه‌ی قبل نبود. آنها تغییراتی در فرایند درمان ایجاد کردند. برای مثال آنها با بیشتر درمانجویانشان «روبرو» یا به صورت «نود درجه‌ای» می‌نشستند. حالا هم وضع به همین منوال است. برخی از روانکاوان مراجعانشان را روی کاناپه می‌برند. ولی این کاملاً با انتخاب آنالیزان است. اگر مراجع تمایل یا آمادگی نداشته باشد، آنها می‌نشینند، چه به صورت نود درجه‌ای و چه به صورت روبرو (در بیشتر اوقات نود درجه‌ای). اما گاهی وقت‌ها نیاز می‌شود که آنالیزان روی کاناپه دراز بکشد. به همان دلایلی که فروید هم معتقد بود. گاهی ممکن است دراز کشیدن روی کاناپه فرایند تحلیل را تسهیل کند. بنابراین، بسته به وضعیت، با هماهنگی خودِ مراجع، او روی کاناپه دراز می‌کشد.

درباره‌ی راهکار دادن یا رهنمود در جلسات

به طور مشخص در روانکاوی راهکار داده نمی‌شود. به واقع به نظر من در هیچ‌یک از رویکردهای درمانی (چه شناختی، چه رفتاری، چه موج سومی‌ها، چه انسان‌گراها و چه اگزیستانسیالیست‌ها و دیگر رویکردهای درمانی) راهکار دادن جایگاهی ندارد. من از فرایند مشاوره اطلاعی ندارم، به نظر می‌رسد آنجا مشاوران در جایگاه افرادی که راهکار می‌دهند قرار می‌گیرند. ولی باز هم این یک اصل مطلق نیست. روانکاوها در یک جایگاه‌هایی معدود و استثنا ممکن است رهنمودهایی به مراجعان بدهند، ولی به طور کلی، راهکار جایگاهی در روانکاوی ندارد. این در حالی است که بیشتر افرادی که به روانشناس یا روانکاو یا مشاور مراجعه می‌کنند، به دنبال راهکار هستند.

Leanh Nguyen, Ph.D., New York.

اگر روانکاوها راهکار نمی‌دهند، پس دقیقاً در جلسات چه کار می‌کنند؟

این یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های آدم‌هایی است که وارد درمان تحلیلی می‌شوند. من اگر بخواهم خیلی خلاصه بگویم که یک روانکاو در جلسه چه کار می‌کند، می‌گویم «او ارتباط برقرار می‌کند». ارتباط درمانی یکی از مهمترین تلاش‌های روانکاوان است. برخلاف زندگی روزمره که ارتباط را با گفتگوی دو طرفه معنا می‌کنند، در جلسات روانکاوی ارتباط به این شکل نیست، ولی احتمالاً آنها که تحلیل شده‌اند متوجه شده‌‌اند که ارتباط در جلسات تحلیل چقدر با کیفیت‌تر از ارتباط‌های بیرونی است. درمانگر تحلیلی در تمام دقایق جلسه روی تداعی‌ها و کلمه‌ها و ابرازهای غیرکلامی آنالیزان تمرکز دارد و گاهی حتا کلمه به کلمه با آن همراه می‌شود (البته که آنالیست هم یک انسان است و ممکن است در بعضی جلسات سر حال نباشد، خسته باشد یا تمرکز پایینی داشته باشد، ولی تمام این‌ها عموماً با آنالیزان در میان گذاشته می‌شود). در عین حال، درمانگر تحلیلی و روانکاو، چند ابزار مهم دارند که به وسیله‌ی آنها به واکاوی آنالیزان می‌پردازند. «روشن‌سازی»، «مواجه‌سازی» و «تاویل و تفسیر» سه ابزار مهم در جلسات تحلیلی هستند.

درباره‌ی واکاوی گذشته

باز هم این یک باور رایج است که روانکاوی یعنی واکاوی صرف گذشته. ولی لزوماً این‌طور نیست. بله در فرایند روانکاوی خیلی بیشتر از درمان‌های دیگر، گذشته فرد مورد بررسی قرار می‌گیرد. به واسطه‌ی اینکه نظریات روانکاوی معتقدند آنچه که فرد در امروز خود هست، برآیند شکلی است که در کودکی و از همان ابتدای نوزادی والدین و آدم‌های مهم زندگی او با او تعامل کرده‌اند. بنابراین برای فهمیدن شکلی که او حالا هست، بایستی گذشته او بررسی شود. ولی ابزار اصلی برای یافتن گره در کودکی، «اینجا و اکنون» جلسه است. بنابراین لحظه‌ی حال در جلسات تحلیلی، به همان اندازه‌ی گذشته اهمیت دارد. حتا برخی رویکردهای جدید روانکاوی، از جمله رویکردی که توسط افرادی چون «فرانک سامرز» اشاعه پیدا می‌کند، به «آینده» نیز به همان میزان «گذشته» در روانکاوی اهمیت می‌دهند.

آیا حال افراد در روانکاوی «خوب» می‌شود؟

باز این موضوع هم یکی از مسائل چالش‌برانگیز است. من اگر بخواهم موضع خودم را در این‌باره بگویم، اشاره می‌کنم که اساساً روانکاوی درباره‌ی «خوبی» یا «بدی» نیست. این‌ها مفاهیمی هستند که «اخلاق» و «الهیات» به آن می‌پردازند. اگر منظور از حال خوب این است که افراد رنج کمتری متحمل شوند، شاید روانکاوی بتواند این کار را بکند. اصولاً فرد اگر رنجی نداشته باشد که به جلسات روانکاوی تمایل نشان نمی‌دهد. جلسات روانکاوی گاهی ممکن است رنج فرد را افزایش دهند. به قول همان همکاری که در ابتدا اشاره کردم، روانکاوی گاهی فرو ریختن آنچه فرد ساخته و بازسازی دوباره است. مصطلح است که درمان در روانکاوی زمانی آغاز می‌شود که درمانگر به یک «نیو آبجکت» تبدیل شود و زمانی به پایان می‌رسد که درمانگر تبدیل به یک «اولد آبجکت» شود. بنابراین هدف روانکاوی خوب کردن حال آدم‌ها نیست، هدف روانکاوی شاید پیدا کردن یک مسیر کاملاً شخصی برای فرد مراجع کننده است برای زندگی کردن. یا شاید هدف آن به قول «دونالد وینی‌کات»، گذر از خودِ کاذب به خودِ واقعی باشد. طبیعتاً وقتی افراد خودِ واقعی‌شان را زیست کنند، احساس رضایت بیشتری خواهند داشت.

با احترام؛ مهدی میناخانی (درمانگر تحلیلی- درباره‌ی من)